Bu çalışmada, monizm ve monoteizmin Tanrı-âlem ilişkisine yaklaşımları ve bu yaklaşımın ortaya çıkardığı Tanrı tasavvurları karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Bu eser, giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte, âlemin varlığının bir nedeni olup olmadığı tartışmaları üzerinden, Tanrı ve âlem arasındaki nedensellik ilişkisiyle ilgili problem monizm ve monoteizm bağlamında ortaya konulmaktadır. Birinci bölümde, öncelikle monizmin felsefi tartışmalar içerisinde kavramsal olarak ne anlama geldiği ve bazı tarihsel örneklerine referansla ontolojik bir tez olarak nasıl ortaya konulduğuna odaklanılmaktadır. Sonrasında, monizm temelinde ortaya konulan Tanrı tasavvurları, tarihsel olarak monizmi benimsemiş üç filozof olan Plotinus, Spinoza ve Hegel’in görüşlerine referansla açıklanmaktadır. Bu bağlamda öncelikle, söz konusu filozofların monist argümanları, daha sonrasında bu yaklaşımın kaynaklık ettiği Tanrı-âlem özdeşliği görüşlerine yer verilmiş ve bu yaklaşımlarda ortak olan içkin nedensel bir anlayışın Tanrı- âlem ilişkisini açıklamakta yetersiz kaldığı sonucuna varılmıştır. İkinci bölümde ise monizme karşıt olarak monoteizmin Tanrı-âlem ilişkisi bağlamında, öncelikle monoteizmin kavramsal ve doktrinsel olarak ne anlama geldiği üzerinde durulmuştur. Bu amaçla, ilk olarak monoteizmde Tanrı-âlem ilişkisinin asıl belirleyicisi olan aşkınlık düşüncesi ortaya konulmuş ve bu düşünceye bağlı olarak ortaya çıkan felsefi problemlere çözüm aranmıştır. İkinci olarak, monoteizmde Tanrı-âlem ilişkisinin içkin boyutu Tanrı’nın her yerde bulunması sıfatına ve Tanrı’nın yaratıcılığına referansla, aşkınlık düşüncesi ile çelişmeyecek şekilde

tanımlanmıştır. Bu noktada özellikle monoteizmin yaratma doktrinine odaklanılmış; yaratma ve irade ilişkisi ile yaratma ve idame ilişkisi üzerinden Tanrı’nın âlemle ilişkisinin içkin boyutu analiz edilerek ilgili problemlere çözüm aranmıştır. Böylece monoteizm bağlamında Tanrı-âlem ilişkisinin içkin boyutunun aşkınlıkla çelişmeyecek tutarlılıkta tanımlanmasının önemine vurgu yapılmıştır.