Osmanlı’nın çöküşüne, bu çöküşün önüne geçmek için sarf edilen siyasi ve fikrî çabalara, harplere-darplere, nihayet Cumhuriyet’in kuruluşuna bir devlet ve düşünce adamı olarak şahit olan Mehmed Ali Aynî, Türk ilim ve tefekkür dünyasının uluslararası tanınırlığı olan isimlerinden biridir. O, bu özelliklerinin yanı sıra çalışkan, samimi bir Müslüman ama aynı zamanda milliyetçi ve toplumcu bir devlet adamıdır. Başta valilikleri olmak üzere görev aldığı bütün mülki amirliklerde mesul olduğu şehirlerin hem eğitim, sağlık gibi sorunlarıyla hem imarıyla canla başla ilgilenmiş, her görev yerinde fukarayı, gurebayı gözetmiş, haksızlıkların, yolsuzlukların ve usulsüzlüklerin önüne geçmek için gösterdiği gayretlerle önemli izler bırakmıştır.

Onun Türk irfanında temayüz eden yönü ise ilim ve fikir adamlığı yanıdır. Osmanlı coğrafyasının hemen her bölgesinde vazife yapan Aynî, istatistikten tasavvufa, tarihten felsefeye kadar kadar çok geniş bir yelpazede kaleme aldığı kırka yakın eseriyle ve “hocalığıyla” öne çıkmıştır.